Huệ đá nhiều hoa - loài thực vật mới phát hiện tại tỉnh Phú Yên

Các nhà khoa học Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga và đồng nghiệp đã phát hiện loài thực vật tại Rừng phòng hộ Sông Hinh, tỉnh Phú Yên, loài mới được đặt tên khoa học là Peliosanthes multiflora - Huệ đá nhiều hoa.

Trong chuyến khảo sát sinh thái và đa dạng sinh học tại Rừng phòng hộ Sông Hinh tháng 01 năm 2021, các nhà khoa học Đoàn nghiên cứu hỗn hợp Việt - Nga đã phát hiện loài thực vật mới cho khoa học thuộc chi Huệ đá (Peliosanthes), họ Măng tây (Asparagaceae) và đặt tên là Huệ đá nhiều hoa (Peliosanthes multiflora), loài được mô tả và công bố trên tạp chí khoa học quốc tế Phytotaxa, tháng 3/2025.

Cho đến nay, các nhà khoa học đã ghi nhận 108 loài thực vật chi Huệ đá. Các loài Huệ đá phân bố rộng rãi ở khu vực Nam Á, Đông Á và Đông Nam Á. Tại Việt Nam, các loài thuộc chi Huệ đá phân bố tự nhiên từ Bắc đến Nam, trong đó có một số loài được sử dụng làm cây thuốc bản địa điều trị các bệnh thông thường, như cây Sâm cau/Huệ đá (Peliosanthes teta), Sâm cau Krông Nô/Huệ đá lá nhỏ (Peliosanthes micrantha). Huệ đá nhiều hoa là thực vật một lá mầm, thân thảo thường xanh, sống lâu năm trên cạn. Lá và cụm hoa chủ yếu mọc ở phần đỉnh của thân rễ. Cụm hoa dạng chùm, dài tới 42 cm, thường cao vượt hơn lá, mang khoảng 100 hoa. Hoa lưỡng tính, hướng lên trên theo một góc nhọn so với trục cành mang hoa, có màu tím nâu với một vài điểm màu xanh lục. Bao hoa mở rộng, đồng dạng, có màu tím nâu với những tia sáng màu xanh lục, đường kính khoảng 6 mm khi các thùy trải rộng theo chiều ngang và đường kính khoảng 2,6 mm khi các thùy uốn cong hoàn toàn về phía sau (khi đỉnh thuỳ bao hoa uốn cong chạm vào cuống hoa). Quả khi chín có màu xanh coban, chứa 1-5 hạt, hình trứng, dài 14-16 mm, đường kính 9-11 mm.

Huệ đá nhiều hoa có nhiều điểm khác biệt so với các loài cùng chi Huệ đá, phiến lá có hình elip hẹp hoặc thuôn nhọn, chiều rộng lá 19 mm, đáng lưu ý các thuỳ bao hoa khi mở ra bị cong ngược hoàn toàn chạm vào cuống hoa và hoa tương đối nhỏ (đường kính khoảng 2,6 mm). Loài P. multiflora được đặt tên theo điểm đặc biệt của cụm hoa (multi - nhiều, flora - hoa), mỗi cụm mang khoảng 100 hoa.

 Các nhà khoa học mới chỉ ghi nhận hơn 10 cá thể Huệ đá nhiều hoa phân bố tại sinh cảnh rừng lá rộng thường xanh, trong khu vực có bán kính khoảng 1 km, ở độ cao 250 m so với mực nước biển. Rừng phòng hộ Sông Hinh thuộc dãy Đèo Cả - Hòn Vọng Phu, nằm ở phía Tây Nam tỉnh Phú Yên, đây không chỉ là nơi gặp gỡ, giao thoa của các yếu tố sinh vật, mà còn là vách ngăn, ranh giới tự nhiên của nhiều loài động thực vật, điều này đã tạo nên tính độc đáo và giá trị nổi bật của các hệ sinh thái và tài nguyên đa dạng sinh học trong khu vực.

Từ đầu nguồn Sông Hinh thuộc địa bàn Rừng phòng hộ Sông Hinh (tỉnh Phú Yên), vượt qua những cánh rừng và đồi núi trùng trùng điệp điệp sẽ đến đỉnh núi Vọng Phu, nằm ở phía tây huyện M'Đrắk (tỉnh Đắk Lắk), đồng bào địa phương thường gọi là Hòn Vọng Phu, núi Chư Mư hay núi Mẹ bồng con. Hòn Vọng Phu là đỉnh núi cao nhất Tây Nguyên (cao 2051 m so với mực nước biển), nằm trên dãy Trường Sơn - Nam, bắt đầu từ đây có nhánh núi đâm thẳng ra biển đến tận Đèo Cả, tạo thành dãy Đèo Cả - Hòn Vọng Phu là ranh giới tự nhiên giữa tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa. Từ đỉnh Vọng Phu nhìn xa về hướng Đông và Đông Nam sẽ thấy biển xanh bao la và thành phố biển Nha Trang đầy náo nhiệt. Cũng tại đây, phóng xa tầm mắt về hướng Đông Bắc sẽ thấy nhiều dòng sông, dòng suối uốn mình qua từng dãy núi, len lỏi giữa các cánh rừng trông như những dải lụa mảnh mai mờ ảo, góp phần tạo nên dòng nước từ đập thủy điện Sông Hinh đổ xuống, hòa cùng nét dịu dàng và thơ mộng của những bản tình ca núi rừng du dương. Ngắm nhìn từ trên cao, sẽ cảm nhận được vẻ đẹp tuyệt tác của hồ thủy điện Sông Hinh, hồ thuỷ điện tựa như mắt ngọc huyền bí nhưng cũng rất nên thơ giữa núi rừng, với biển nước mênh mông được bao bọc xung quanh là rừng núi bạt ngàn và hoang sơ. Nơi đây, còn chứa đựng nhiều bí ẩn và những giá trị về đa dạng sinh học còn chưa được khám phá.

Đầu nguồn Sông Hinh (Nguồn: Y Xim Ndu).

Một góc hồ thuỷ điện Sông Hinh (Nguồn: Lê Xuân Đắc).

Địa điểm phát hiện loài Huệ đá nhiều hoa tại Rừng phòng hộ Sông Hinh (Nguồn: Lê Xuân Đắc).

Huệ đá nhiều hoa - Peliosanthes multiflora.

A: Cây trong rừng tự nhiên mang cụm hoa; B: Thân rễ (mũi tên đỏ).

và các chồi trên mặt đất (nhìn từ bên); C: Phiến lá (Mặt dưới) (Nguồn: M.S. Nuraliev).

Mô tả cụm hoa và hoa quả.

A: Cụm hoa (nhìn từ bên); B: Cụm hoa đang nở (nhìn từ bên).

C: Nụ hoa (nhìn từ bên); D, E: Hoa (nhìn từ bên); F, G: Hoa (nhìn từ bên trên).

H, I. Hoa (nhìn từ trên); J. Lát cắt dọc hoa; K. Quả chín (Nguồn: M.S. Nuraliev).

Hòn Vọng Phu, cao 2051 m (Nguồn: Y Xim Ndu).

Tin bài: Nguyễn Vũ Anh và Lê Xuân Đắc (Viện Sinh thái nhiệt đới)

Nguồn tài liệu: Ivan A. Kroupsky, Dmitry F. Lyskov, Mikhail S. Romanov, Victoria G. Drokina, Le Xuan Dac, Andrey N. Kuznetsov, Svetlana P. Kuznetsova, Khang Sinh Nguyen, Noriyuki Tanaka & Maxim S. Nuraliev. Peliosanthes multiflora (Asparagaceae), a small-flowered new species from Vietnam. Phytotaxa, 696(1):083-092. Doi.org/10.11646/phytotaxa.696.1.5.