Một giống và loài cua nước ngọt mới - Tayninhon nuibaden được khám phá tại Núi Bà Đen, Đông Nam Bộ, Việt Nam

Sau gần 5 năm khảo sát, thu thập mẫu và hợp tác nghiên cứu, các nhà khoa học thuộc Chi nhánh Phía Nam, Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga cùng Viện Sinh học và Viện Khoa học sự sống thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã phát hiện một giống và loài cua nước ngọt mới - Tayninhon nuibaden tại Núi Bà Đen, vùng Đông Nam Bộ, Việt Nam. Tên giống mới “Tayninhon” được đặt theo tên tỉnh Tây Ninh và tên loài mới “nuibaden” được đặt theo tên địa danh Núi Bà Đen, nơi giống và loài cua nước ngọt mới phân bố và được phát hiện. Việc đặt tên giống và loài mới theo địa danh nhằm nhấn mạnh tính đặc hữu của giống và loài cua mới phát hiện, đồng thời góp phần quảng bá các địa danh nổi tiếng của Việt Nam trên phương diện đa dạng sinh học, cũng như khẳng định chủ quyền đối với các vùng đất của Tổ quốc. Công trình nghiên cứu này đã được xuất bản trên tạp chí Zootaxa, 5639 (2): 291-300 ngày 17/9/2025.

Giống và loài cua nước ngọt - Tayninhon nuibaden đặc trưng bởi một số đặc điểm: mai có hình gần như vuông, có kích thước trung bình, bề mặt mai tương đối phẳng, có nếp nhăn và các đường gân ở vùng mang và mang sau; góc ổ mắt ngoài hình tam giác; gờ thượng vị và gờ sau ổ mắt có mào thấp, tròn và tách biệt bởi đường rãnh ngắn; tấm trước miền có mép sau hình tam giác nhọn ở giữa, mỗi mép ngoài bên có 2 chỗ lõm; răng trên mang thấp với đường khía nông; mép trán rộng, nông và lõm ở giữa; mép cạnh bên phía trước có khía răng cưa yếu; rãnh hình chữ H phát triển; nhánh ngoài của chân hàm III vươn tới mép trên của đốt tiếp gốc với roi phát triển; các ngón của càng chính gần như khép kín; các chân bò không kéo dài, cặp chân bò thứ ba dài nhất và cặp chân bò thứ nhất ngắn nhất, tỉ lệ chiều dài/rộng của đốt đùi <4; khoang xương ức màng phổi kéo dài đến đường tưởng tượng nối với các mép trước của xương các khớp háng càng; tấm giáp ngực tương đối rộng, tấm giáp số 3 và 4 hoàn toàn hợp nhất, ngăn cách bới các rãnh chéo nông; tấm giáp số 8 không hiện diện khi tấm giáp đóng lại; đốt telson hình tam giác tương đối hẹp có mép bên lõm; đốt trước ngọn chân sinh dục G1 tương đối rộng; đốt ngọn G1 mảnh, hình móc câu với, phía lưng của đốt ngọn có nếp gấp, cong vào trong; Chân sinh dục G2 ngắn hơn G1, đốt ngọn hơi ngắn hơn đốt trước ngọn; Lỗ sinh dục cái nằm xiên ở vị trí gần bờ của mỗi đường nối với tấm giáp ngực số 5.

Hình 1. Tayninhon nuibaden, mẫu chuẩn cá thể đực (29,2 x 25,0 mm). A. Hình thái mặt lưng; B. Hình thái mặt bụng; C. Phần đầu ngực; D. Râu và tấm trước miệng; E. Chân hàm III trái.

Tayninhon nuibaden được ghi nhận cả vào ban ngày lẫn ban đêm trong các khe nứt và khe đá ở các khu vực nước chảy chậm ở độ cao khoảng 400 m so với mực nước biển của Núi Bà Đen, tỉnh Tây Ninh, Việt Nam. Loài này hoạt động cả ban ngày lẫn đêm, chưa ghi nhận thấy tập tính đào hang hay sống trên cây. Sinh cảnh sống của loài này đặc trưng bởi các tảng đá granite lớn xếp chồng lên nhau và hoàn toàn không có đất. Hệ thực vật chủ yếu các loài dây leo và các loài sống trên đá có rễ thứ cấp. Tuy nhiên, sinh cảnh sống của loài này đang bị ảnh hưởng bởi việc xây dựng cơ sở hạ tầng cho phát triển hoạt động du lịch trên đỉnh núi, canh tác nông nghiệp xung quanh chân núi và biến đổi khí hậu.

Dựa trên các tiêu chuẩn đánh giá của IUCN năm 2024, nhóm nghiên cứu đề xuất phân hạng loài Tayninhon nuibaden ở mức Sẽ nguy cấp (Vulnerable, VU). Do đó, các chương trình bảo tồn loài kết hợp với các biện pháp bảo vệ môi trường sống và các nghiên cứu về sinh thái học và hiện trạng quần thể cần được thực hiện đối với giống và loài mới này trong tương lai.

Hình 2. Một số hình ảnh về sinh cảnh sống, giống và loài cua mới ngoài tự nhiên.

Tin bài: Trần Văn Tiến/Phòng Sinh thái nước, Chi nhánh Phía Nam

Phan Doan Dang, Tran Van Tien, Tran, Do, Van Tu. Tayninhon nuibaden, a new genus and new species of freshwater crab (Crustacea: Decapoda: Brachyura: Potamidae) from Ba Den Mountain, Southeast Vietnam. Zootaxa, 2005, 5693 (2): 291-300. http://doi.org/10.11646/zootaxa.5693.2.10.