Nghiên cứu sinh Phạm Mai Phương bảo vệ thành công luận án tiến sĩ

Chiều ngày 27/11, tại Học viện Khoa học và Công nghệ/Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã diễn ra buổi lễ bảo vệ luận án tiến sĩ cấp Học viện của nghiên cứu sinh (NCS) Phạm Mai Phương/Trung tâm Nhiệt đới (TTNĐ) Việt - Nga với đề tài “Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái, đa dạng di truyền quần thể và mô hình phân bố loài Xá xị (Cinnamomum Parthenoxylon (Jack) Meisn.) làm cơ sở bảo tồn nguồn gen loài ở Việt Nam”. Đề tài thuộc ngành Sinh thái học, mã số 9.42.01.20, do TS. Vũ Đình Duy và PGS. TS. Nguyễn Văn Sinh hướng dẫn.

Tham dự buổi lễ có TS. Nguyễn Thị Trung, Phó Giám đốc Học viện Khoa học và Công nghệ; Đại tá, TS. Phạm Duy Nam, Phó Tổng Giám đốc TTNĐ Việt - Nga; các nhà khoa học cùng các đồng nghiệp, bạn bè và người thân của NCS.

Hội đồng đánh giá luận án gồm 7 thành viên, do GS. TS. Trần Thế Bách, Viện Sinh học/Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam là Chủ tịch.

Mở đầu buổi làm việc, Hội đồng đã thông qua lý lịch khoa học và các điều kiện cần thiết để NCS đủ điều kiện bảo vệ luận án tiến sĩ cấp Học viện.

NCS Phạm Mai Phương trình bày báo cáo trước Hội đồng.

Tiếp đó, nghiên cứu sinh Phạm Mai Phương đã trình bày tóm tắt nội dung luận án, làm rõ mục tiêu, đối tượng, phạm vi, phương pháp nghiên cứu cũng như những kết quả chính thu được.

Hình ảnh cây Xá xị tại khu vực nghiên cứu.

Theo báo cáo, loài Cinnamomum parthenoxylon (Jack) Meisn., còn gọi là Xá xị, Vù hương, hay Re hương, thuộc chi Quế; là loài cây gỗ lá rộng thường xanh, phân bố tại một số vùng núi Đông Bắc, Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Do giá trị kinh tế và dược liệu cao, loài đang bị khai thác quá mức, quần thể suy giảm; đồng thời nơi sống bị thu hẹp dưới tác động của biến đổi khí hậu và đô thị hóa. Đặc biệt, loài đã được ghi nhận trong Sách đỏ Việt Nam (2024), cho thấy nguy cơ bị đe dọa ngoài tự nhiên. Mặc dù đã có một số nghiên cứu trong và ngoài nước về Xá xị, nhưng còn thiếu các nghiên cứu chuyên sâu về mô hình hóa phân bố và đa dạng di truyền quần thể loài trên phạm vi toàn lãnh thổ Việt Nam. Từ thực trạng đó, việc nghiên cứu một cách hệ thống về đặc điểm sinh thái, đa dạng di truyền quần thể và mô hình phân bố loài Xá xị để làm cơ sở đề xuất các giải pháp bảo tồn nguồn gen là hết sức cần thiết và cấp bách.

Hình ảnh sinh cảnh rừng khu vực nghiên cứu tại Thanh Hoá.

Mục tiêu của nghiên cứu nhằm đánh giá, cập nhật hiện trạng phân bố và đa dạng di truyền quần thể và loài Xá xị trong các hệ sinh thái rừng nhiệt đới điển hình, nhằm định hướng không gian ưu tiên bảo tồn thông qua các dự báo biến động của quần thể theo các vùng sinh thái lâm nghiệp trong bối cảnh biến đổi khí hậu tại Việt Nam.

Sau thời gian thực hiện, nghiên cứu đã thu được những kết quả chính như sau:

Thứ nhất, về hiện trạng phân bố loài Xá xị tại các vùng sinh thái lâm nghiệp

Kết quả nghiên cứu cho thấy, Xá xị là loài cây gỗ trung bình đến lớn, thân trụ thẳng; lá đơn nguyên, mọc cách, phiến lá hình trứng ngược, mặt dưới có thể có phấn bạc tùy theo vùng địa lý; hoa lưỡng tính, mọc thành cụm chùy hoặc tán; quả hạch hình cầu, chín màu tím đen; mùa hoa từ tháng 5-7; quả chín từ tháng 9-12.

Loài phân bố rải rác khắp các tỉnh từ phía Bắc vào Tây Nguyên với số lượng 357 cá thể trưởng thành với chiều cao trung bình hơn 20 m. Trong đó, tại Gia Lai, loài vẫn còn hiện diện trong rừng nguyên sinh.

Khả năng tái sinh tự nhiên bằng chồi kém hơn bằng hạt; trong đó, tỉ lệ tái sinh cao nhất được ghi nhận tại Tây Nguyên.

Thứ hai, về mô hình phân bố dự đoán cho lịch sử và dự báo tương lai

Lần đầu tiên các mô hình phân bố được xây dựng cho loài Xá xị tại Việt Nam, kết quả cho thấy khu vực Tây Nguyên và Nam Trung Bộ được mở rộng sự phân bố từ thời kỳ Kỷ Băng hà cuối cùng (Last Glacial Maximum) đến giai đoạn Giữa Holocen (Mid-Holocence). Dự báo đến năm 2100, dưới các kịch bản biến đổi khí hậu, diện tích phân bố phù hợp của loài có nguy cơ bị thu hẹp, đặc biệt tại khu vực Tây Nguyên và Tây Bắc, qua đó nhấn mạnh nguy cơ loài bị mất nơi sống trong tương lai.

Thứ ba, về đa dạng và cấu trúc di truyền của loài Xá xị

Lần đầu tiên, Luận án đã xây dựng và phát triển được bộ 15 chỉ thị phân tử SSR, có chất lượng cao phục vụ nghiên cứu đa dạng di truyền, cấu trúc di truyền quần thể và loài Xá xị tại Việt Nam. Kết quả phân tích cho thấy các quần thể tại Tây Nguyên có mức độ đa dạng di truyền cao nhất, trong khi quần thể Tây Bắc có mức thấp nhất.

Cấu trúc di truyền chia thành hai nhóm chính: (1) Tây Nguyên - Nam Trung Bộ, (2) Tây Bắc - Đông Bắc - Bắc Trung Bộ. Trong đó, các quần thể Tây Nguyên và Nam Trung Bộ có quan hệ di truyền chặt chẽ.

Kết quả mô hình phân bố loài trong giai đoạn lịch sử tương đồng với kết quả phân tích về khoảng cách di truyền, phản ánh quá trình mở rộng phân bố của vùng sinh thái phù hợp nhất cho loài tại Tây Nguyên và Nam Trung Bộ.

Cuối cùng, về các giải pháp bảo tồn loài Xá xị

Trên cơ sở các kết quả nghiên cứu, luận án đề xuất bảo tồn nguyên vị đối với các quần thể tại Tây Nguyên, gắn với tăng cường bảo vệ rừng và sinh cảnh tự nhiên đồng thời thực hiện bảo tồn chuyển vị linh hoạt thông qua thu thập; xây dựng ngân hàng hạt giống từ các cây trội ở các vùng địa lý khác nhau nhằm lưu giữ và bảo tồn nguồn gen. Bên cạnh đó, luận án nhấn mạnh ưu tiên nhân giống bằng hạt để duy trì tính đa dạng di truyền và nâng cao khả năng thích nghi của loài trước bối cảnh biến đổi khí hậu, góp phần mở rộng và phục hồi các quần thể Xá xị trong tự nhiên.

Các kết quả nghiên cứu của luận án đã công bố trên 04 bài báo trên các tạp chí khoa học quốc tế (trong đó, 03 bài trên tạp chí thuộc danh mục SCIE, 01 bài trên tạp chí thuộc danh mục ESCI) và 02 bài báo trên các tạp chí khoa học chuyên ngành uy tín trong nước.

Chủ tịch Hội đồng đọc kết quả đánh giá luận án.

Sau khi nghe NCS trình bày các kết quả nghiên cứu, các uỷ viên phản biện và các thành viên Hội đồng đã đặt câu hỏi, đưa ra các ý kiến nhận xét, đánh giá đối với luận án. Hội đồng nhận định đề tài có tính thời sự, mang ý nghĩa khoa học và thực tiễn cao trong bối cảnh bảo tồn đa dạng sinh học và ứng phó với biến đổi khí hậu hiện nay. Nội dung luận án phong phú, quá trình nghiên cứu được triển khai một cách hệ thống, bài bản; kết cấu luận án chặt chẽ, logic, các phần liên kết tốt với nhau. Kết quả nghiên cứu có tính mới, góp phần làm rõ đặc điểm sinh thái, đa dạng di truyền và mô hình phân bố loài Xá xị, đồng thời giải quyết các vấn đề mang tính liên ngành giữa sinh thái học, di truyền học, lâm nghiệp và bảo tồn. Các kết quả của luận án là cơ sở quan trọng để đề xuất các giải pháp, định hướng ưu tiên trong công tác bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen loài Xá xị ở Việt Nam.

Kết thúc buổi làm việc, Hội đồng bỏ phiếu 7/7 phiếu tán thành, đồng thời nhất trí thông qua kết quả nghiên cứu của NCS và đề nghị cơ sở đào tạo công nhận học vị và cấp bằng tiến sĩ cho NCS Phạm Mai Phương./.

Thủ trưởng Trung tâm, Thủ trưởng Viện Sinh thái nhiệt đới và đồng nghiệp chúc mừng NCS Phạm Mai Phương bảo vệ thành công luận án tiến sĩ.